Sherinna Mega: UYON-UYON

A. Pangertosan

Saking tembung ‘manguyu-uyu’ inggih menika pasugatan gendhing mirunggan ing adicara pahargyan pinanganten utawa ing pagelaran ringgit purwa.
Unining gendhing tanpa joged utawi umumipun kanthi thuthukan alon
‘uyu’, (kn.) Gegendhingan nabuh gamelan (ing nalikane duwe gawe) miturut Baoesastradjawa W.J.S Poerwadarminta

B. Tuladha lan Piwulang saka Tembang

1. Lelagon Pangatag, Laras Pelog Pathet Nem

Bapakne wanci esuk

Tlaten temen kowe thenguk-thenguk

Ngeling ana ning pawon kendhile nggoling

Lha iku harak butuhmu

Isen-isen jroning pawon

Iya bener kandhamu

Pawon iku dadi kwajibanku

Ning pikiren beras entek bumbu tapis

Yen ngono aku sing kojur

Apa sing kudu tak adol

Aja keladuk gemblung

Uwong lanang mung pawitan dhengkul

Apa seneng yen brayatmu padha klingsir

Mangka aku seneng nganggur

Mangan turu omong kosong

Hambok welas anakmu

Galo kae ana kebon jembrung

Sregep ana olah lemah ditanduri

Aku njaluk sangu pacul

Tumandhang anganggap kebon

Piwulang ingkang saged kita pethik saking tembang

a. Bapak iku satriyaning kaluwarga, kudu sregep makarya kagem nyukupi kabutuhan kaluwarga.

b. Ibu minangka tuladha kanggo putra, mula kudu sabar ngadepi kahanan.

c. Ibu gadhah kuwajiban ngurusi omah.

d. Aja mung nganggur ana ngomah lan mung omong kosong.

2. Lancaran Gugur Gunug, Laras Pelog Pathet Barang

Ayo kanca ayo kanca ngayahi karyane praja

Kene kene gugur gunung tandang gawe

Sayuk sayuk rukun bebarengan ro kancane

Lila lan legawa kanggo mulyaning negara

Siji loro telu papat. . . maju papat papat

Diulang ulungake mesthi enggal rampunge

Holobis kuntul baris. . . holobis kuntul baris

Piwulang ingkang saged kita pethik saking tembang

a. Nyambut damel bebarengan saged enggal rampung.

b. Gugur gunung/gotong royong kedah dijaga.

c. Kedah rukun kaliyan tiyang sanes.

d. Makarya iku kedah kanthi lila lan legawa.

C. Kasusatran kang Tinemu ing Gendhing

Cakepan inggih punika syair, tetembangan kang dienggo ing tembang.
Cengkok inggih punika lak-luking swara kanggo nglagokake tembang.
Gendhing inggih punika lelagoning gamelan kawangun saking mawarni aspek karawitan.
Gamelan inggih punika piranti karawitan kanggo ngiringi tembang, kayata : bonang, kendhang, gong, kempul, gender, gong gedhe, peking, demung, saron, kenong, slenthem, gambang, rebab, siter, lsp.
Laras inggih punika rasa thinthingane swara cendhak nganti swara dhuwur.
Titi laras inggih punika angka minangka gantine laras (swara cendhak tekan swara dhuwur)
Pathet inggih punika ukuran cendhek lan dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.
Pedhotan inggih punika pamedhoting swara ing tengahing tembang ing saben larik.
Senggakan inggih punika unen-unen mawa lagu ing satengahing tembang kang binarung swaraning gendhing / pradangga.
Swarawati inggih punika waranggana, pesindhen, penyanyi putri.
Wiraswara inggih punika penyanyi kakung.
Gerong inggih punika tembang kang dilagokake bareng karo gamelan kanggo mbarengi gendhing, dene sing gerong para wiraswara / pradangga.
Sindhenan inggih punika tetembangan kang dilagokake dening waranggana utawa pesindhen binarung swaraning gamelan / lelagoning gendhing.
Irama inggih punika ukuran rindhik rikating panabuhing gamelan.
Bawa inggih punika tembang kanggo mbukani gendhing utawi miwiti gendhing tanpa tabuhan.
Buka inggih punika tetabuhan utawa swara kang kanggo bukani gendhing.
Blimbingan inggih punika wujud wilahan Gender, Slenthem, Demung, Saron, lan Peking sing tengahe nganggo lingiran.
Niyaga inggih punika paraga kang ngayahi nabuh gangsa.
Paniti inggih punika paraga kang kajibah mranata tata rakiting gangsa ing panggungan lan ngupakawis gangsa.
Karawitan inggih punika gumelaring gangsa saprabote, saged wujud pagelaran mandhiri utawa kangge ngiringi pagelaran liyane.
Waranggana inggih punika wanita ingkang ngerngga karawitan kanthi tetembangan / sindhenan.
Saprangkat inggih punika gangsa jangkep, laras Slendro lan Pelog.
Sapangkon inggih punika namung laras slendro utawi pelog kemawon.
Cokekan inggih punika pagelaran karawitan kang ricikanipun Gender, Slenthem, Kendhang, Batangan, Siter, Gong kemodhong.
ALusan inggih punika Gender, Gambang, Rebab, SIter, Suling.
Balungan inggih punika Demung, Saron, Peking

KAWRUH BUDAYA GAMELAN KARAWITAN

A. Pangertosan

Gamelan miturut Baoesastra Djawa W.J.S Poerwadarminta inggih punika arane tetabuhan kang ricikane akeh banget.

Instrumen Gamelan Jawa utawa parabot gamelan sing diwastani ricikan nduwe aturan-aturan kang pakem, antarane saben piranti nduwe fungsi dhewe-dhewe, kayata kang murba lagu inggih punika rebab, gender, bonang, suling, gambang, kang mangku lagu inggih punika celempung, siter, lan balungan. Kang murba irama inggih punika kendhang, bedhug, dhodhogan; lan kang mangku irama inggih punika kempul, gong, kethuk, kenong, kempyang, kemanak, kecer.

Bahan sing biasane dianggo nggawe gamelan arup perunggu utawa gangsa(campuran tembaga lan timahsari), kungingan saha barut (wesi lan plat).

Musik gamelan Jawa iki beda karo musik gamelan saka dhaerah liya, yen musik gamelan Jawa umume nduwe nada luwih lembut lan nganggo tempo luwih alon, beda karo musik gamelan Bali sing tempone luwih cepet, uga gamelan Sundha sing musike mendayu-dayu lan didominasi swara suling. Amarga iku, Gamelan Jawa iku uga kasebut pentatonis.Saprangkat gamelan komplit iku nduwe 2 laras inggih punika Gamelan Slendro lan Gamelan Pelog.

B. Jinising Laras

Laras Slendro : Laras slendro nduwe 5 nada, inggih punika 1 2 3 5 6. Ing slendro onra ana nada 4 karo 7. Contone pathet nem (6), pathet Sanga (9), lan pathet Manyura (Myr)
Laras Pelog : Laras pelog iku nduwe 7 nada inggih punika 1 2 3 4 5 6 7. Contone pathet Lima (5), pathet nem (6), lan pathet Barang (Br).

Pathet inggih punika ukuran cendhek dhuwuring laras, minangka wates wilayah nada.

C. Ricikan Gamelan Miturut Wujud, Bahan, lan Cara Nabuh Gamelan

1. Wujud Tebokan

Cara Nabuh di thuthuk (bedhug, tambur), dikebuk / dikeplak / tabok (kendhang).

a. Kendhang

a) Dipundamel saking kajeng (klowongan/urung) saha wacucal.

b) Tebokan, wacucal ingkang nutup kiwa tengen bolongan klowongan/urung.

c) Janget, tali wacucal ingkang kangge nyeneng tebokan.

d) Suh, karah saking wacucal kangge ngencengi utawi ngendhoni janget gayut suwaten kendhang.

e) Plangkan, piranti kanggo nyelehake kendhang.

Jenis ipun : Kendhang Gendhing, Kendhang Ketipung, Kendhang Batangan, Kendhang Wayangan

1) Kendhang Gendhing / Kendhang Ageng : Kendhang ingkang paling gedhe, ngasilake swara kang cendhek dhewe tinimbang kendhang liyane.

2) Kendhang Ketipung : Kendhang ingkang cilik dhewe lan ngasilake swara paling dhuwur.

gambar Kendhang Ageng lan Kendhang Ketipung

3) Kendhang Batangan / Kendhang Ciblon : Kendhang kang nduwe ukuran sedeng, lan swara luwih dhuwur tinimbang kendhang ageng. Biasane ditabuh kanggo ngiringi tari / joget.

4) Kendhang Wayangan / Kendhang Sabet/ Kosek : Kendhang ingkang nduwe ukuran sedeng, luwih cilik sithik dibanding kendhang ageng lan luwih gedhe sithtik dibanding ciblon. Ngasilake swara kang lueih dhuwur tinimbang kendhang ageng.

b. Bedhug

c. Tambur

2. Wujud Wilahan

a. Gender

Yaiku perangkat gamelan jawa kang kasusun ing papan kaya ayunan lan ing ngisore ana tabung kang fungsine kanggo ngatur gema swarane.

a) Wujud wilahan, dipunrenteng ngangge pluntur, dipunkancing ngangge sindik, saben let 2 wilah dipunsangga ngangge sanggabuwana

b) Pluntur di pantheng datheng golekan

c) Sangandhaping wilah kaparingan bumbungan minangka resonator

d) Cacah wilahan padatan 14 wilah, saka laras 6 ageng-laras 3 alit

e) Wonten kalih jenis : Gender Barung lan Gender Penerus

f) Miturut titi laras : gender slendro, gender pelog bem, gender pelog barang

g) Tabuh gender sinebat bendha

b. Slenthem

Kagolong gamelan wujud balungan kang ngasilake swara alus katimbang balungan liyane (saron).

a) Ugi sinebat gender penembung / gender gantung

b) Wujud wilahan, dipunrenteng mawi pluntur ingkang dipunpantheng dhateng golekan, dipunkancing ngangge sindik, saben let wilah dipunsangga ngangge sanggabuawana.

c) Sangadhaipun wilah kaparingan bumbungan minangka resonator

d) Miturut titi laras : Slenthem Slendro lan Slenthem Pelog

e) Cacah wilah Slenthem Pelog 7 wilah, Slendro 6

c. Gambang

Wujud gambang iki meh padha saron nanging luwih gedhe lan dawa. Wilahannipun digawe saking kayu.

a) Wilahan padatan dipundamel saking kajeng berlian utawa kajeng lengki, rancakan ngiras resonator

b) Sarancak padatan isi 21 wilah, wiwit laras 5 andhap ngantos laras 5 inggil

c) Miturut titilaras : Gambang Slendro, Pelog Bem, Pelog Barang. Supados ringkes, Gambang Pelog lajeng mawi sorogan wilah 1 lan 7.

d) Tabuh gambang ugi sinebat bendha

d. Saron

1) Saron Demung : Saron kang ukuranipun paling ageng.

a) Wilahan saking logam, dipuntumpangake rancakan ngangge bantalan tawonan, dikancing ngangge paku, rancakan ngiras resonator

b) Ricikan balungan ingkang ukuranipun ageng piyambak

c) Demung Pelog sarancak 7 wilah : 1,2,3,4,5,6,7

d) Demung Slendro sarancak 6 wilah : 1,2,3,5,6,1 nanging ugi wonten ingkang 7 wilah : 6,1,2,3,5,6,1

e) Tabuhipun sinebat gandhen

2) Saron Barung : Jinis saron tengah-tengah yaiku antara saron demung lan peking.

a) Wilahan saking logam, dipuntumpangake rancakan ngangge bantalan tawonan, dikancing ngangge paku, rancakan ngiras resonator

b) Kalebet ricikan balungan, wangunipun memper demung namung ukuranipun langking alit

3) Saron Peking : Saron kang paling cilik (saron penerus)

a) Wilahan saking logam, dipuntumpangake rancakan ngangge bantalan tawonan, dikancing ngangge paku, rancakan ngiras resonator

b) Ricikan balungan ingkang ukuranipun alit piyambak

c) Ugi sinebat Saron Penerus utawi Thithi

d) Padatan gandhen dipundamel saking singat / sungu mahesa, dipunangkah atosipun

3. Wujud Wilahan Pencon

Gamelan sing wujude Wilahan Pencon inggih punika Slentho, Gong Kemodhong, Kecer. Cara nabuhe dithuthuk.

a. Slentho

b. Gong Kemodhong

a) Gong wujud wilahan ngangge pencu, dipunrenteng ngangge pluntur, dipunkancing ngangge sindik, dipunpantheng datheng rancakan ing salabatipun kaparingan klenthing resonator

b) Padatan sarancak cacah 2 wilah, dipuntabuh teturutan

c) Tabuhanipun sinebat gembel

c. Kecer : inggih menika perangkat gamelan ditangkubake ing pasangane. Kecer iku biasane ditabuh kanggo ngiringi lelagon dolanan ing pagelaran karawitan.

a) Wujude kaya piringan simbal nanging ukuranipun cilik

b) sarancak isi kalih tangkep

c) Cara nabuh di aben wilah

4. Wujud Pencon

Gamelan sing wujude pencon inggih menika Bonang, Kethuk, Kenong, Kempyang, Kempul, Suwukan, Gong. Cara nabuhe dithuthuk, jagur.

a. Bonang : Salah sawijining perangkat gamelan kang wujude arupa pencon.

a) Wujud oencon, dipuntata larik 2 sab, tumumpang pluntur kang dipunpantheng ing rancakan

b) Sab nginggil (tebih saking niyaga) sinebat brunjung, sab ngandhap (caket niyaga) sinebat dhempok

c) Bonang Laras Slendro saben rancak padatan isi 10 pencu

d) Bonang laras Pelog saben racak padatan isi 14 pencu

- Bonang Panembung : Bonang ingkang paling gedhe

- Bonang Barung : Bonang ingkang luwih cilik tinimbang Bonang Panembung

- Bonang Penerus : Bonang ingkang paling cilik dhewe

b. Kethuk lan Kempyang

Perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo kenong lan bonang.

a) Kethuk wujud pencon kados ricikan bonang, padatan mawi laras 2 ageng

b) kempyang mawi laras 1 inggil utawi 7

c) Pigunanipun kangge tandha ajenging wirama (pamengku wirama) saha nedahaken jinising gendhing

d) Tabuhanipun sinebat bindi

c. Kenong

a) Wujud pencon, langkung ageng lan inggil tinimbang bonang

b) Tumrap saprangkat gamelan ingkang tumbuk laras 6, cacahing kenong padatan 10 pencon : 1s, 2s, 3s, 5s, 6sp, 7p, 1p, 2p, 3p, 5p. Kawimbuhan kenong japan laras 5 ageng

d. Kempul

Biasane digantung kaya umume perangkat gong. Kempul ngasilake suwara kang luwih duwur katimbang gong.

a) Wujud pencon, digantung neng gayor nanggo pluntur

b) Perangane : pencu, praen, widhangan/bahu, gegesan

c) Gayor Ngayogyan padatan disukani canthelan, rinengga cundhuk lunglungan

d) Gayor Surakartan padatan boten mawi canthelan, rinengga cundhuk nagan

e) Tabuhipun sinebat gembel

f) Saprangkat gangsa tumbuk laras 6, kempul cacah 10, yaiku laras : 1s, 2s, 3s, 5s, 6sp, 1p, 2p, 3p, 5p, 7p

e. Gong

Piranti gamelan jawa kang ditabuh, digawe saka tosan, lan nduwe ukuran kang gedhe dhewe. Gong digantung ing gayor kang digawe saka kayu ukuran gedhe.

1) Gong Ageng

a) Wujud pencon, ukuranipun piyambak, garis tengah langkung saking 90 cm, dipungantung wonten gayor nggunakake pluntur

b) Saprangkat gangsa ageng, padatan wonten 2 gong ageng laras 3 ageng lan 5 ageng

c) Tabuhane sinebat gembel

2) Gong Suwukan

a) Wujud pencon, ukuran langkung ageng tinimbang kempul, dipungantung wonten gayor nangge pluntur

b) Ugi sinebat Gong Suwukan

c) Saprangkat mbetahaken 6 suwukan, i.p laras ageng : 1s, 2s, 6s, 1p, 2p, 7p

d) Tabuhanipun sinebat gembel

5. Wujud Kawatan

Gamelan kang wujude kawatan inggih menika Rebab, Siter lan Celempung. Cara nabuh rebab menika digesek, siter lan celempung menika dipethik/cuwik.

a. Rebab

Rebab iku wujuding perangkat gamelan kang cara nabuhe dikosok (gesek). Rebab iku gunane kanggo murba lagu, gawe variasi lagu, lan uga kanggo mbukani gendhing.

a) Dipun damel saking kajeng utawi gadhing, membran, saha kawat

b) Peranganipun inggih menika popor ngisor, cakilan, bathokan, membran, watangan, kupingan, cundhuk, jendra, srenten, bremara

c) Cara ngungelaken dipun kosok / gesek mawi senggreng

d) Senggreng di damel saka kajeng lan bubat (rambut jaran)